É unha obviedade dicir que parte do mundo está fatal. Mais estes últimos días teñen sido un auténtico inferno para as persoas que viven en Colombia e Palestina. É inevitable pensar en nenos, nenas e adolescentes que son testemuñas e vítimas de virulentos e indiscriminados ataques armados. Viralizouse nas redes un vídeo dunha pequena palestina de dez anos en Gaza que, arrepiada pola violencia vivida, explica o que é a guerra e a impotencia de vivir baixo a constante ameaza dos bombardeos e non poder ser médica para axudar as persoas feridas e que precisan de axuda no seu contorno. Pregúntome se as nenas e os nenos palestinos, refuxiados no seu propio país cada vez máis minguado territorialmente, normalizan a violencia no seu día a día, e as consecuencias psicolóxicas da presión constante do férreo control de fronteiras, que lles afecta para realizar cuestións tan sinxelas, a priori, como iren ao colexio ou a unha consulta médica cando o necesitan. Viven encerrados e pechados nun territorio, cunha chea de limitacións. É dabondo coñecido que calquera movemento é complicado para a cidadanía palestina, sen esquecer outra complicación cotiá como é a dos desafiuzamentos e as derrubas de vivendas. O dereito a unha vivenda, a unha vida digna ou á educación, entre outros, son dereitos humanos que deben garantir todos os estados a nenas, nenos e adolescentes. Pero moito temo que isto non é así, e que as violacións de dereitos humanos son unha realidade sistemática para as persoas menores de dezaoito anos nos Territorios Palestinos Ocupados.
Os nenos, nenas e adolescentes de Colombia tamén viven estes días nun ambiente de axitación e ataques indiscriminados á poboación civil, que percorre as rúas do país pedindo o recoñecemento dos seus dereitos, nun momento en que a reforma fiscal do goberno foi a gota que reborda un vaso derramado pola corrupción, a desigualdade e a violación dos dereitos económicos, sociais e culturais da sociedade colombiana.
Estas e moitas outras situacións de violencia tamén resultan complexas para transmitir a nenos e nenas, mais son cuestións que deben ser abordadas desde a infancia para a formación e a educación de cidadás e cidadáns responsables, sensibles e conscientes dos conflitos armados e guerras que suceden en calquera lugar do mundo. Debemos ser, e temos a obriga de ser, partícipes politicamente na esixencia aos gobernos, ás empresas ou a outros axentes, estatais ou non, sobre o cumprimento dos dereitos humanos en todo o planeta, e debemos formar a infancia no exercicio dunha coherente cidadanía global coa garantía e o exercicio pleno dos seus dereitos humanos.
Entender un conflito ou unha guerra doe e non é cousa fácil. Para contribuír a esta finalidade recomendamos un álbum ilustrado da editorial Kalandraka: ¿Por qué?(1995) [Por que?, na edición en galego na mesma editora] de Nikolai Popov (1952), deseñador e ilustrador ruso que viviu a guerra de preto. Para este autor:
Se os nenos e as nenas poden entender a insensatez da guerra, se se decatan do fácil que é caer nun ciclo de violencia, quizá no futuro se convertan en impulsores da paz.
Estas palabras énchennos de esperanza acerca dun futuro mellor que construírmos no presente a través da educación e os relatos sobre a paz, e, como amosa este autor, acerca da –en termos xerais– estúpida razón sobre a que se asentan a maioría dos terribles conflitos bélicos do mundo.
Nesta obra gráfica, en que Nikolai Popov non utiliza palabras, a historia constrúese a través de imaxes que relatan que, da competencia por unha flor, xorde entre unha ra e un rato un conflito que medra ata se organizaren dous exércitos de ras e ratos armados que se atacan ata a absoluta destrución. Neste relato, as preciosas e coidadas imaxes trasládannos a un escenario que se pode extrapolar perfectamente a calquera conflito armado de competencia e intereses encontrados ata a destrución sistemática. O realmente importante é que tras os ataques e a aniquilación non fica nada, nin sequera a causa que deu orixe ao conflito. Sen dúbida ningunha, este relato, apto para todas as idades desde a etapa de Educación Infantil, dos catro ou cinco anos en diante, é unha historia relatada de forma maxistral en que, con todo luxo de detalles, o autor describe a violencia da guerra e as súas consecuencias, facendo accesible a súa comprensión como un despropósito evitable en todos os contextos e realidades, por moi complexos que resulten os seus efectos. Finalmente, é destacable a súa preciosa edición nun tamaño medio e cadrado, con tapas duras e predominio dunha paleta de tonalidades verdes, marróns e ocres.
Igualmente, recomendamos un clásico para nenos e nenas de a partir de oito anos e non só para entender os conflitos, senón para nos achegar á vivencia do exilio e á situación da poboación refuxiada: Asmir no quiere pistolas(1993) da escritora australiana Christobel Mattingley (1931-2019), traducido por María Luisa Balseiro Fernández-Campoamor. Trátase dunha novela editada en España por Alfaguara e Santillana, baseada na historia real dun neno, preadolescente e musulmán, e a súa familia refuxiada en Viena, que a autora coñece e traslada a un precioso relato escrito desde a perspectiva infantil do seu protagonista. Asmir vive co seu pai, coa súa nai e co seu irmán menor, Edgar, en Saraievo. Cando comeza a guerra dos Balcáns, Asmir convive coa morte do carteiro e de amigos, e cos ataques armados nos lugares onde se desenvolveu anteriormente a súa vida con normalidade. Describe en primeira persoa todas as sensacións de Asmir, que sobrevive non só a un ambiente hostil, senón ao exilio que emprende no momento que debe deixar o país xunto á súa avoa, a súa nai e o seu irmán, deixando o seu pai en Saraievo. É impresionante a vivencia do percorrido en autobús, en avión, mesmo en coche de Saraievo (Bosnia e Herzegovina) a Belgrado (Serbia), e, tras unha breve estadía nesta cidade, a Viena, onde Asmir encontra unha realidade distinta e vive intensamente a tristeza de súa nai e a lembranza de seu pai, do que non reciben noticias, feito polo que senten a enorme incerteza de que puidese morrer no seu país de orixe.
O relato resulta aínda máis íntimo e conmovedor cando sabemos que se trata dunha historia real dun preadolescente, que sobreviviu a unha dura experiencia de exilio e adaptación a unha nova realidade sociocultural, deixando atrás o seu pai e unha etapa inicial e esencial da súa existencia, a infancia perdida.
A novela, escrita hai trinta anos, aínda hoxe constitúe unha historia fresca, viva e intensa, con momentos de dúbida, incerteza e mesmo temor fronte ás vicisitudes e privacións da fuxida da guerra e da violencia, e o cruzamento de fronteiras co que se leva posto e o estritamente necesario para a supervivencia.
Cómpre mencionar tamén que, aínda que este libro está editado en tapas brandas e en formato de peto, sen ser un álbum ilustrado, conta cunhas estupendas ilustracións realistas, en branco e negro con tons grises, ao xeito dos clásicos debuxos a carbón, creadas pola debuxante Elisabeth Honey (Australia).
Asmir é un neno refuxiado, como o son milleiros de nenos, nenas e adolescentes que, tres décadas despois, continúan a fuxir das guerras, da fame, das terribles consecuencias do cambio climático, e incluso da crise causada pola actual pandemia nos seus lugares de orixe. Sós e soas, ou en compaña das súas nais ou outras persoas familiares, chegan cada día ás fronteiras de Europa ou dos Estados Unidos nenas e nenos que poñen en grave risco as súas vidas. Outros e outras nin sequera chegan. Debemos dar a coñecer estas graves situacións de migrantes de todas as idades que se desprazan por motivos sobradamente xustificados. Non ollemos cara a outro lado, como o fan os gobernos dos países de destino, e utilicemos todos os medios para sensibilizar e compartir a nosa preocupación por estas vivencias persoais e situacións que globalmente afectan a moitas persoas, fronte ao que debemos abrir posibilidades para coñecer máis e mellor a súa situación.
Utilicemos a literatura para chegar ao máis persoal destas experiencias e, sen esquecer que os relatos son instrumentos para o cambio social e cultural, para lograr ese impulso de paz, rememorando a Nicolai Popov, nun futuro protagonizado por cidadáns e cidadás de todas as idades, formados e conscientes do devastadores que resultan os conflitos armados, e esixentes coa aplicación de medidas urxentes, políticas eficaces e normativa internacional ao servizo das vítimas e para a construción da paz mundial.
Ata pronto!