Amnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsAmnesty IconsCovid IconsCovid IconsCovid IconsCovid IconsCovid IconsCovid Icons
Imaxe pertencente ao álbum ilustrado ‘¿Por qué?’ © Editorial Kalandraka

Blog

Máis literatura para a paz fronte á guerra e os conflitos armados

Nieves Gascón, activista do equipo de infancia de AI España e crítica literaria,

É unha obviedade dicir que parte do mundo está fatal. Mais estes últimos días teñen sido un auténtico inferno para as persoas que viven en Colombia e Palestina. É inevitable pensar en nenos, nenas e adolescentes que son testemuñas e vítimas de virulentos e indiscriminados ataques armados. Viralizouse nas redes un vídeo dunha pequena palestina de dez anos en Gaza que, arrepiada pola violencia vivida, explica o que é a guerra e a impotencia de vivir baixo a constante ameaza dos bombardeos e non poder ser médica para axudar as persoas feridas e que precisan de axuda no seu contorno. Pregúntome se as nenas e os nenos palestinos, refuxiados no seu propio país cada vez máis minguado territorialmente, normalizan a violencia no seu día a día, e as consecuencias psicolóxicas da presión constante do férreo control de fronteiras, que lles afecta para realizar cuestións tan sinxelas, a priori, como iren ao colexio ou a unha consulta médica cando o necesitan. Viven encerrados e pechados nun territorio, cunha chea de limitacións. É dabondo coñecido que calquera movemento é complicado para a cidadanía palestina, sen esquecer outra complicación cotiá como é a dos desafiuzamentos e as derrubas de vivendas. O dereito a unha vivenda, a unha vida digna ou á educación, entre outros, son dereitos humanos que deben garantir todos os estados a nenas, nenos e adolescentes. Pero moito temo que isto non é así, e que as violacións de dereitos humanos son unha realidade sistemática para as persoas menores de dezaoito anos nos Territorios Palestinos Ocupados.

Os nenos, nenas e adolescentes de Colombia tamén viven estes días nun ambiente de axitación e ataques indiscriminados á poboación civil, que percorre as rúas do país pedindo o recoñecemento dos seus dereitos, nun momento en que a reforma fiscal do goberno foi a gota que reborda un vaso derramado pola corrupción, a desigualdade e a violación dos dereitos económicos, sociais e culturais da sociedade colombiana.

Estas e moitas outras situacións de violencia tamén resultan complexas para transmitir a nenos e nenas, mais son cuestións que deben ser abordadas desde a infancia para a formación e a educación de cidadás e cidadáns responsables, sensibles e conscientes dos conflitos armados e guerras que suceden en calquera lugar do mundo. Debemos ser, e temos a obriga de ser, partícipes politicamente na esixencia aos gobernos, ás empresas ou a outros axentes, estatais ou non, sobre o cumprimento dos dereitos humanos en todo o planeta, e debemos formar a infancia no exercicio dunha coherente cidadanía global coa garantía e o exercicio pleno dos seus dereitos humanos.

Entender un conflito ou unha guerra doe e non é cousa fácil. Para contribuír a esta finalidade recomendamos un álbum ilustrado da editorial Kalandraka: ¿Por qué?(1995) [Por que?, na edición en galego na mesma editora] de Nikolai Popov (1952), deseñador e ilustrador ruso que viviu a guerra de preto. Para este autor:

Se os nenos e as nenas poden entender a insensatez da guerra, se se decatan do fácil que é caer nun ciclo de violencia, quizá no futuro se convertan en impulsores da paz.

Estas palabras énchennos de esperanza acerca dun futuro mellor que construírmos no presente a través da educación e os relatos sobre a paz, e, como amosa este autor, acerca da –en termos xerais– estúpida razón sobre a que se asentan a maioría dos terribles conflitos bélicos do mundo.

 Portada do álbum ilustrado ‘¿Por qué?’ © Editorial Kalandraka

Nesta obra gráfica, en que Nikolai Popov non utiliza palabras, a historia constrúese a través de imaxes que relatan que, da competencia por unha flor, xorde entre unha ra e un rato un conflito que medra ata se organizaren dous exércitos de ras e ratos armados que se atacan ata a absoluta destrución. Neste relato, as preciosas e coidadas imaxes trasládannos a un escenario que se pode extrapolar perfectamente a calquera conflito armado de competencia e intereses encontrados ata a destrución sistemática. O realmente importante é que tras os ataques e a aniquilación non fica nada, nin sequera a causa que deu orixe ao conflito. Sen dúbida ningunha, este relato, apto para todas as idades desde a etapa de Educación Infantil, dos catro ou cinco anos en diante, é unha historia relatada de forma maxistral en que, con todo luxo de detalles, o autor describe a violencia da guerra e as súas consecuencias, facendo accesible a súa comprensión como un despropósito evitable en todos os contextos e realidades, por moi complexos que resulten os seus efectos. Finalmente, é destacable a súa preciosa edición nun tamaño medio e cadrado, con tapas duras e predominio dunha paleta de tonalidades verdes, marróns e ocres.

Igualmente, recomendamos un clásico para nenos e nenas de a partir de oito anos e non só para entender os conflitos, senón para nos achegar á vivencia do exilio e á situación da poboación refuxiada: Asmir no quiere pistolas(1993) da escritora australiana Christobel Mattingley (1931-2019), traducido por María Luisa Balseiro Fernández-Campoamor. Trátase dunha novela editada en España por Alfaguara e Santillana, baseada na historia real dun neno, preadolescente e musulmán, e a súa familia refuxiada en Viena, que a autora coñece e traslada a un precioso relato escrito desde a perspectiva infantil do seu protagonista. Asmir vive co seu pai, coa súa nai e co seu irmán menor, Edgar, en Saraievo. Cando comeza a guerra dos Balcáns, Asmir convive coa morte do carteiro e de amigos, e cos ataques armados nos lugares onde se desenvolveu anteriormente a súa vida con normalidade. Describe en primeira persoa todas as sensacións de Asmir, que sobrevive non só a un ambiente hostil, senón ao exilio que emprende no momento que debe deixar o país xunto á súa avoa, a súa nai e o seu irmán, deixando o seu pai en Saraievo. É impresionante a vivencia do percorrido en autobús, en avión, mesmo en coche de Saraievo (Bosnia e Herzegovina) a Belgrado (Serbia), e, tras unha breve estadía nesta cidade, a Viena, onde Asmir encontra unha realidade distinta e vive intensamente a tristeza de súa nai e a lembranza de seu pai, do que non reciben noticias, feito polo que senten a enorme incerteza de que puidese morrer no seu país de orixe.

O relato resulta aínda máis íntimo e conmovedor cando sabemos que se trata dunha historia real dun preadolescente, que sobreviviu a unha dura experiencia de exilio e adaptación a unha nova realidade sociocultural, deixando atrás o seu pai e unha etapa inicial e esencial da súa existencia, a infancia perdida.

A novela, escrita hai trinta anos, aínda hoxe constitúe unha historia fresca, viva e intensa, con momentos de dúbida, incerteza e mesmo temor fronte ás vicisitudes e privacións da fuxida da guerra e da violencia, e o cruzamento de fronteiras co que se leva posto e o estritamente necesario para a supervivencia.

Cómpre mencionar tamén que, aínda que este libro está editado en tapas brandas e en formato de peto, sen ser un álbum ilustrado, conta cunhas estupendas ilustracións realistas, en branco e negro con tons grises, ao xeito dos clásicos debuxos a carbón, creadas pola debuxante Elisabeth Honey (Australia).

Asmir é un neno refuxiado, como o son milleiros de nenos, nenas e adolescentes que, tres décadas despois, continúan a fuxir das guerras, da fame, das terribles consecuencias do cambio climático, e incluso da crise causada pola actual pandemia nos seus lugares de orixe. Sós e soas, ou en compaña das súas nais ou outras persoas familiares, chegan cada día ás fronteiras de Europa ou dos Estados Unidos nenas e nenos que poñen en grave risco as súas vidas. Outros e outras nin sequera chegan. Debemos dar a coñecer estas graves situacións de migrantes de todas as idades que se desprazan por motivos sobradamente xustificados. Non ollemos cara a outro lado, como o fan os gobernos dos países de destino, e utilicemos todos os medios para sensibilizar e compartir a nosa preocupación por estas vivencias persoais e situacións que globalmente afectan a moitas persoas, fronte ao que debemos abrir posibilidades para coñecer máis e mellor a súa situación.

Utilicemos a literatura para chegar ao máis persoal destas experiencias e, sen esquecer que os relatos son instrumentos para o cambio social e cultural, para lograr ese impulso de paz, rememorando a Nicolai Popov, nun futuro protagonizado por cidadáns e cidadás de todas as idades, formados e conscientes do devastadores que resultan os conflitos armados, e esixentes coa aplicación de medidas urxentes, políticas eficaces e normativa internacional ao servizo das vítimas e para a construción da paz mundial.

Ata pronto!